Ο φωτισμός ασφαλείας αποτελεί αναπόσπαστο και ουσιώδες στοιχείο κάθε σύγχρονης κτιριακής υποδομής, καθώς συμβάλλει καθοριστικά στην προστασία της ανθρώπινης ζωής σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης, όπως πυρκαγιά ή διακοπή ρεύματος. Εξασφαλίζει επαρκή φωτισμό στο χώρο για την ασφαλή εκκένωση και την αποφυγή ατυχημάτων, αποτρέποντας τον πανικό που θα μπορούσε να προκληθεί από την αιφνίδια απώλεια της ορατότητας.

Η σημασία του κρίνεται ακόμη πιο σημαντική σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις, καθώς η πολυπλοκότητα του χώρου σε συνδυασμό με τον μηχανολογικό εξοπλισμό και την πιθανότητα ύπαρξης επικίνδυνων ουσιών, σχηματίζουν ένα εξαιρετικά επισφαλές περιβάλλον.

Στην Ελλάδα ο φωτισμός ασφαλείας καθορίζεται από το Προεδρικό Διάταγμα 41/2018, σχεδιάζεται, εγκαθίστανται και συντηρείται, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό πρότυπο ΕΝ 1838 σε συνδυασμό με το ΕΝ 50172, όπως αναφέρεται στη παράγραφο 5.1 της Πυροσβεστικής Διάταξης Π.Δ. 15/2014, η οποία με την σειρά της ορίζεται στο άρθρο 8 του Π.Δ. 41/2018.

Το πρότυπο ΕΝ 1838 καθορίζει τις ελάχιστες απαιτήσεις φωτισμού ασφαλείας για εσωτερικούς χώρους, προσδιορίζοντας τόσο τις περιοχές εφαρμογής όσο και τις τεχνικές προδιαγραφές για τη σήμανση εξόδων διαφυγής, τη διάρκεια λειτουργίας σε έκτακτες ανάγκες και την ομοιομορφία του φωτισμού στον εκάστοτε χώρο. Με βάση τα ανωτέρω πρότυπα και κανονισμούς, διαμορφώνεται ένα σαφές πλαίσιο τεχνικών απαιτήσεων, το οποίο οφείλει να τηρείται απαρέγκλιτα κατά τον σχεδιασμό και την εγκατάσταση συστημάτων φωτισμού ασφαλείας σε βιομηχανικούς χώρους. Οι απαιτήσεις αυτές εξειδικεύονται ανάλογα με τη λειτουργία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής, όπως αναλύεται στη συνέχεια.

Α) Φωτισμός διαδρόμων διαφυγής – Escape route lighting: Στόχος είναι να διασφαλιστεί ότι ο διάδρομος διαφυγής μπορεί να αναγνωριστεί και να χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά από τους ανθρώπους σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Η οριζόντια φωτεινότητα στο έδαφος πρέπει να είναι τουλάχιστον 1 lx. Όταν το πλάτος του διαδρόμου διαφυγής ξεπερνά τα 2 μέτρα, εξαιρούνται από τις απαιτήσεις φωτεινότητας περιθώρια 0,5 μέτρων γύρω από την περίμετρο του διαδρόμου. Αντίστοιχα, για πλάτος ίσο ή μικρότερο των 2 μέτρων, εξαιρούνται περιθώρια ίσα με το 1/4 του συνολικού πλάτους της διαδρομής. Ο φωτισμός πρέπει να εξασφαλίζεται από τουλάχιστον δύο φωτιστικά, για να αποτραπεί η πλήρης συσκότιση σε περίπτωση βλάβης του ενός. Για περιοχές με εμβαδό 8 m², ένα φωτιστικό σήμανσης εξόδου αρκεί ως δεύτερη πηγή φωτισμού.

Β) Φωτισμός ανοιχτών περιοχών – Open area lighting: Επιτρέπει την ασφαλή οδήγηση των ατόμων, προς τους διαδρόμους διαφυγής, καθώς διασφαλίζει και ότι ο εξοπλισμός πυρόσβεσης και ασφάλειας μπορεί να εντοπιστεί εύκολα και να χρησιμοποιηθεί. Η εγκατάσταση φωτισμού ασφαλείας σε ανοικτούς χώρους αξιολογείται βάσει του εμβαδού τους σε m², και των ενδεχόμενων κινδύνων, όπως η παρουσία μεγάλου αριθμού ατόμων ή πιθανότητα πρόκλησης ατυχημάτων. Για χώρους με εμβαδόν μεγαλύτερο από 60 m², ο φωτισμός ανοικτής περιοχής είναι υποχρεωτικός. Η οριζόντια φωτεινότητα δεν πρέπει να είναι μικρότερη από 0,5 lx στο έδαφος της ανοιχτής περιοχής, εξαιρουμένων των περιθωρίων 0,5 μέτρων από την περίμετρο της. Εντός των ανοιχτών περιοχών, είναι υποχρεωτικό να σχεδιάζονται και να φωτίζονται με 1lx οι διάδρομοι διαφυγής. Η ελάχιστη διάρκεια του φωτισμού έκτακτης ανάγκης πρέπει να είναι τουλάχιστον 1 ώρα.

Γ) Φωτισμός περιοχών εργασιών υψηλού κινδύνου – High task risk area: Οι περιοχές υψηλού κινδύνου αποτελούν τα πλέον κρίσιμα σημεία ενός βιομηχανικού χώρου. Ο στόχος του φωτισμού σε αυτά τα σημεία εργασίας είναι να διασφαλιστεί η ασφάλεια των ατόμων που συμμετέχουν σε επικίνδυνες δραστηριότητες, αλλά και η σωστή εφαρμογή των διαδικασιών διακοπής της εργασίας, με σκοπό την προστασία και των υπόλοιπων ατόμων στον χώρο. Ως ελάχιστο επίπεδο φωτισμού ορίζεται το 10% του απαιτούμενου φωτισμού σε κανονική λειτουργία, με κατώτατο όριο τα 15 lx. Η διάρκεια λειτουργίας του συστήματος φωτισμού είναι αναγκαίο να καλύπτει το χρονικό διάστημα κατά το οποίο υφίσταται κίνδυνος για τους εργαζόμενους, και καθορίζεται από τον εργοδότη. Ο φωτισμός των περιοχών υψηλού κινδύνου πρέπει να παρέχει την πλήρη απαιτούμενη φωτεινότητα είτε σε μόνιμη βάση είτε εντός χρόνου ενεργοποίησης 0,5 δευτερολέπτων, από την απώλεια του κανονικού φωτισμού.

Δ) Τοπικός φωτισμός περιοχής και φωτισμός αναμονής: Ο τοπικός φωτισμός περιοχής έχει ως βασικό σκοπό την ασφάλεια των ατόμων που παραμένουν προσωρινά στον χώρο, σε περίπτωση διακοπής της κύριας παροχής ρεύματος. Η εκκένωση του χώρου ενδέχεται να κριθεί απαραίτητη όταν η κύρια παροχή δεν αποκατασταθεί εντός εύλογου χρονικού διαστήματος, με γνώμονα τη δηλωμένη διάρκεια λειτουργίας του συστήματος φωτισμού ασφαλείας. Η διατηρούμενη φωτεινότητα θα πρέπει να βασίζεται σε εκτίμηση κινδύνου, αλλά δεν πρέπει να είναι κατώτερη από εκείνη που απαιτείται για τον φωτισμό διαφυγής έκτακτης ανάγκης 1lx.

Ο φωτισμός αναμονής, από την άλλη πλευρά, αποτελεί ένα αυτόνομο σύστημα φωτισμού, σχεδιασμένο να προσφέρει επαρκή φωτισμό για τη συνέχιση των κανονικών δραστηριοτήτων σε περίπτωση διακοπής της βασικής παροχής. Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν αντικαθιστά τον φωτισμό διαφυγής έκτακτης ανάγκης, αλλά λειτουργεί συμπληρωματικά.

Απαιτήσεις για ειδικές περιοχές

1. Τουαλέτες και αποδυτήρια: Οι εγκαταστάσεις υγιεινής και τα αποδυτήρια συνολικής επιφάνειας άνω των 8 m² πρέπει να διαθέτουν φωτισμό ανοιχτής περιοχής 0,5lx. Επίσης, στους προθάλαμους τουαλετών είναι αναγκαίο να υπάρχει φωτισμός διαφυγής 1lx. Για συστήματα ειδοποίησης εντός τουαλετών, απαιτείται κάθετος φωτισμός τουλάχιστον 5 lx.

2. Χώροι με ηλεκτρομηχανολογικό εξοπλισμό: Φωτισμός ασφάλειας επιβάλλεται να παρέχεται σε όλους τους χώρους με ηλεκτρογεννήτριες, κέντρα ελέγχου, πίνακες διανομής, μηχανολογικούς χώρους, καθώς και δίπλα στον κύριο εξοπλισμό ελέγχου που σχετίζεται με την παροχή του κανονικού και του φωτισμού ασφάλειας. Η ελάχιστη οριζόντια ένταση φωτισμού στο δάπεδο αυτών των χώρων απαιτείται να είναι 0,5 lx, ενώ η φωτεινότητα στα κύρια σημεία ελέγχου και στους πίνακες που σχετίζονται με την παροχή κανονικού και έκτακτου φωτισμού θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 5 lx στο επίπεδο.

Ε) Πινακίδες σήμανσης: Οι πινακίδες σήμανσης που προσδιορίζουν την έξοδο κινδύνου ή τους διάδρομους διαφυγής πρέπει να είναι ορατές σε όλη τη διαδρομή και να κατευθύνουν τους ανθρώπους προς την έξοδο. Σε κτήρια που τα άτομα δεν είναι εξοικειωμένα με τον χώρο, οι πινακίδες σήμανσης πρέπει να λειτουργούν σε συνεχή κατάσταση (maintained). Όλες οι πινακίδες ασφαλείας και οι επιπρόσθετες πινακίδες με βέλη, πρέπει να πληρούν τις απαιτήσεις των προτύπων ISO 3864-4 (φωτομετρικές) και EN ISO 7010 (σχεδιασμός) ενώ τα σχέδια διαφυγής περιγράφονται στο ISO 23601. Η ελάχιστη χρονική διάρκεια φωτισμού των πινακίδων ορίζεται στη μία ώρα, ενώ η τοποθέτησή τους πρέπει να γίνεται σε ύψος από 2 έως 3 μέτρα από το δάπεδο, υπολογιζόμενο από τη βάση της πινακίδας. Για την ευκρινή αναγνώριση μιας πινακίδας σε μεγάλες, ανοιχτές περιοχές, είναι κατάλληλο να τοποθετείται πάνω από τα γύρω εμπόδια.

Το πρότυπο EN 1838:2024 δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα σημεία ενδιαφέροντος του κτιρίου, καθορίζοντας τις περιοχές που πρέπει να φωτίζονται επαρκώς και να συνοδεύονται από τις κατάλληλες πινακίδες σήμανσης.

Ειδικότερα, φωτισμός απαιτείται:

1. Στις εξόδους διαφυγής και τις σκάλες.

2. Σε κάθε σημείο αλλαγής επιπέδου ή κατεύθυνσης.

3. Στις διασταυρώσεις των διαδρόμων και εξωτερικά του κτιρίου ώστε να φωτίζεται κάθε τελική έξοδος διαφυγής αλλά και η διαδρομή προς τελικό σημείο συνάθροισης. 

4. Σε σταθμούς πρώτων βοηθειών, σε χειριστήρια χειροκίνητης απελευθέρωσης ηλεκτρονικά κλειδωμένων θυρών, στον εξοπλισμό ΑΜΕΑ και στα σημεία εγκατάστασης πυροσβεστικού εξοπλισμού (κομβία, πυροσβεστικά ερμάρια, πίνακας) ώστε να φωτίζονται με κάθετο φωτισμό 5 lx.

5. Στα σημεία όπου λαμβάνεται σήμα συναγερμού από ανελκυστήρα προσώπων και στον εξοπλισμό διαφυγής του. 

6. Σε διαδρόμους από τις πόρτες ανελκυστήρων προσώπων προς τις κοντινότερες οδεύσεις διαφυγής. 

Ζ) Η σημασία της εκτίμησης κινδύνου (Risk Assessment): Η σωστή επιλογή και εγκατάσταση φωτιστικών ασφαλείας σε βιομηχανικούς χώρους δεν είναι μια τυπική διαδικασία, αλλά απαιτεί στοχευμένη εκτίμηση κινδύνου. Η γεωμετρία του χώρου, η ύπαρξη εμποδίων όπως μηχανήματα ή ράφια, οι ιδιαίτερες συνθήκες λειτουργίας (όπως θόρυβος, σκόνη, εύφλεκτα υλικά), καθώς και η πληθυσμιακή πυκνότητα και ευπάθεια των εργαζομένων, αποτελούν κρίσιμους παράγοντες στον σχεδιασμό του φωτισμού ασφαλείας. Σε βιομηχανικά περιβάλλοντα, όπου συχνά υπάρχουν μεγάλα ύψη οροφής, απαιτούνται φωτιστικά υψηλής φωτεινότητας με εξειδικευμένους φακούς για επαρκή διασπορά του φωτός. Επιπλέον, σε περιοχές με κινούμενα μηχανήματα ή κρίσιμες διαδικασίες, ο φωτισμός πρέπει να είναι συνεχής και αξιόπιστος για την αποτροπή ατυχημάτων. Χώροι με σκόνη, υγρασία ή κίνδυνο έκρηξης απαιτούν φωτιστικά με υψηλό βαθμό προστασίας (όπως IP65 ή πιστοποίηση ATEX), ενώ σε ψυχρές αποθήκες είναι απαραίτητη η αντοχή σε ακραίες θερμοκρασιακές μεταβολές. Η φωτομετρική μελέτη με προσομοίωση σκίασης και η επιλογή κατάλληλων φωτιστικών είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την ασφάλεια προσωπικού και εξοπλισμού.

Η) Σύγχρονα συστήματα: Τα σύγχρονα συστήματα φωτισμού ασφαλείας αποτελούν ουσιαστικές λύσεις και προσφέρουν αυξημένη αξιοπιστία, ευελιξία και αποτελεσματική διαχείριση.

1. Διευθυνσιοδοτούμενα συστήματα: Πρόκειται για ένα δικτυωμένο σύστημα φωτισμού ασφαλείας όπου κάθε φωτιστικό φέρει μοναδική διεύθυνση μέσω ενσωματωμένου module και επικοινωνεί με έναν κεντρικό ελεγκτή (πίνακα) μέσω γραμμής bus. To γεγονός αυτό επιτρέπει στον κεντρικό πίνακα ελέγχου να παρακολουθεί τη λειτουργική κατάσταση του συστήματος σε πραγματικό χρόνο, να καταγράφει βλάβες ή πτώσεις τάσης, καθώς και να ενεργοποιεί αυτοματοποιημένες δοκιμές.

2. Κεντρικά συστήματα μπαταριών CBS: Σε αντίθεση με τα αυτόνομα φωτιστικά, το CBS βασίζεται σε μια κεντρική μονάδα μπαταρίας που τροφοδοτεί όλα τα συνδεδεμένα φωτιστικά σώματα μέσω δικτύου διανομής χαμηλής τάσης, σε περίπτωση διακοπής ρεύματος. Οι μπαταρίες είναι συνήθως τεχνολογίας VRLA (Valve Regulated Lead Acid), και έχουν τάση 24V, 48V ή 220V, ανάλογα με τις απαιτήσεις. Η κεντρική μονάδα ελέγχου διαθέτει ενδείξεις και συναγερμούς (alarm signals), σε ενδεχόμενες δυσλειτουργίες του συστήματος όπως για παράδειγμα χαμηλή μπαταρία ή αποτυχία φόρτισης.

Τα προαναφερθέντα συστήματα προτείνονται για μεγάλες ή σύνθετες βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Η δυνατότητα αυτόματης επιτήρησης και αυτοματοποιημένων διαγνωστικών ελέγχων εξασφαλίζει τη συνεχή λειτουργικότητα του συστήματος και τον άμεσο εντοπισμό των βλαβών σε πραγματικό χρόνο, με αποτέλεσμα την ταχεία ανταπόκριση και τη μείωση του κόστους και του χρόνου συντήρησης.

Εν κατακλείδι, ο φωτισμός ασφαλείας αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο κάθε σχεδίου ασφαλείας βιομηχανικής εγκατάστασης, για την εξασφάλιση της ευημερίας των εργαζομένων και την σωστή λειτουργία της επιχείρησης. Η συμμόρφωση με τα πρότυπα δεν είναι μόνο ζήτημα νομοθεσίας, αλλά και ουσιαστικής προστασίας της ζωής. Η σωστή μελέτη, επιλογή εξοπλισμού και τακτική συντήρηση είναι το τρίπτυχο για ένα αποτελεσματικό σύστημα φωτισμού ασφαλείας.

---

Άρθρο της Περσεφόνης Μπέτσιου | Πτυχιούχος Μηχανολόγος μηχανικός | Τμήμα Ηλεκτρολογικών Μελετών στην εταιρεία Olympia Electronics Α.Ε.