Έχει υπολογισθεί πως για κάθε 1 τόνο σπάνιων γαιών παράγεται περίπoυ 1 τόνος αποβλήτων (wastes) τα οποία χρήζουν ειδικής μεταχείρισης ώστε αυτά να μην βλάψουν το περιβάλλον. Για να αντιληφθούν οι αναγνώστες το μέγεθος των ποσοτήτων ας αναφερθούν ως παράδειγμα οι ΗΠΑ στις οποίες η εκτιμούμενη παραγόμενη ηλεκτρική ισχύς το 2012 η οποία παράχθηκε από ανεμογεννήτριες ήταν της τάξης περίπου των 13 χιλιάδων Megawatts. Ως εκ τούτου, οι συνολικές εκτιμούμενες ποσότητες των αποβλήτων σπάνιων γαιών οι οποίες είχαν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή των σχετικών ανεμογεννήτριων κυμαίνονταν μεταξύ των 2450 και 3050 τόνων.

Ας δοθεί ακόμη ένα παράδειγμα: αυτό της πράσινης Δανίας. Στη Δανία το 2015 υπήρχαν εγκατεστημένες ανεμογεννήτριες συνολικής ισχύος 5070 MW. Αν υποθέσουμε πως είναι όλες ανεμογεννήτριες των 2MW (οι ανεμογεννήτριες των 3 MW περιέχουν ακόμη μεγαλύτερη ποσότητα σπάνιων γαιών: περίπου 2 τόνους ανά ανεμογεννήτρια) τότε λογικά υπάρχουν περίπου 2535 ανεμογεννήτριες οι οποίες περιέχουν συνολικά 1014 τόνους νεοδύμιου και 164 τόνους δυσπρόσιου. Ως εκ τούτου, κάπου, σε κάποιο ορυχείο της Κίνας(;) προέκυψαν αντίστοιχα 1178 τόνοι αποβλήτων εξαιτίας των ανεμογεννητριών της Δανίας.

Τέλος ας δοθεί το παράδειγμα της πραγματικά πανέμορφης Κόστα Ρίκα, η οποία στηρίζεται πλέον εξ’ολοκλήρου στην παραγωγή της πράσινης ενέργειας. Η Κόστα Ρίκα αναμένεται το 2017 να διπλασιάσει την παραγωγή ενέργειας προερχόμενη από ανεμογεννήτριες στα 393 MW. Αν γίνουν οι προηγούμενες υποθέσεις τότε προκύπτει πως θα χρειασθούν τουλάχιστον 79 τόνοι νεοδύμιου και 12 τόνοι δυσπρόσιου. Με λίγα λόγια, οι ανεμογεννήτριες της «καταπράσινης» Κόστα Ρίκα κάπου, σε κάποιο ορυχείο του πλανήτη έχουν συμβάλλει στην παραγωγή τουλάχιστον 91 τόνων αποβλήτων.

Ας επισημανθεί σε αυτό το σημείο το αξιοπρόσεκτο γεγονός πως η Νορβηγική κυβέρνηση πολύ πρόσφατα αποφάσισε να ενισχύσει σχετική επιστημονική έρευνα για την αναζήτηση σπάνιων γαιών στη Νορβηγία. Ποιος θα τολμήσει να αμφισβητήσει την ευαισθησία των Νορβηγών (αλλά και των Σουηδών οι οποίοι και αυτοί το 2013 αποφάσισαν να αξιοποιήσουν τα δικά τους αποθέματα σπάνιων γαιών) όσον αφορά την προστασία του περιβάλλοντος και την ποιότητα ζωής τους; Ας σημειωθεί πως το 90% περίπου της παγκόσμιας παραγωγής σπάνιων γαιών παράγεται στην Κίνα και πως οι σπάνιες γαίες χρησιμοποιούνται επίσης στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα.

Ύστερα από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό το γεγονός πως μπορεί μεν να επιτυγχάνεται μείωση εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στον τόπο όπου πραγματοποιείται η τελική χρήση ενός «πράσινου» προϊόντος, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν άλλοι εγγενείς κίνδυνοι (συμπεριλαμβανομένου του κινδύνου εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα) στον τόπο εξόρυξης των ορυκτών από τα οποία κατασκευάζονται τα ίδια «πράσινα» προϊόντα. Μπορεί δηλαδή το πρόβλημα να μην παρουσιάζεται στην «αυλή» μας, αλλά να είμαστε σίγουροι πως σε κάποια άλλη «αυλή» του πλανήτη υπάρχει.

Η πράσινη ενέργεια λοιπόν έχει δύο όψεις (όπως όλα στη ζωή) και θα πρέπει κανείς να κοιτάζει ολόκληρο τον κύκλο ζωής των ορυκτών και της πράσινης ενέργειας. Η αξιοποίηση όλων των ορυκτών πόρων ανεξαιρέτως έχει και αυτή δύο όψεις: αν διαχειρισθούν/αξιοποιηθούν με ορθό περιβαλλοντικά τρόπο (πράγμα το οποίο μπορεί να γίνει) μπορούν να συμβάλλουν στην πράσινη ενέργεια και στη βελτίωση του τρόπου ζωής μας με θετικό ισοζύγιο καθόλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής τους. Αυτή είναι η ευχή. Αν όμως δεν αξιοποιηθούν με ορθό περιβαλλοντικά τρόπο, τότε, ακόμη και η πράσινη ενέργεια θα αποτελεί κατάρα. Οπως αντιλαμβάνονται οι αναγνώστες, η «ευχή ή κατάρα» δεν αφορά ίσως μόνο τους υδρογονάνθρακες αλλά και την πράσινη ενέργεια. Παρόμοιες καταστάσεις πολύ πιθανό να επικρατούν και στα ορυκτά που περιέχονται στα φωτοβολταϊκά.

Αλλά και στην καθημερινότητά μας διαρκώς «χρησιμοποιούμε» τις σπάνιες γαίες χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε: στον τομέα της ιατρικής πχ. ο μαγνήτης ενός μαγνητικού τομογράφου μπορεί να ζυγίζει από 680 κιλά εώς 1 τόνο. Το μεγαλύτερο βάρος ενός τέτοιου μαγνήτη οφείλεται στην παρουσία των σπάνιων γαιών. Η οθόνη μίας τηλεόρασης flat screen περιέχει περίπου 10 γραμμάρια σπάνιων γαιών. Κάθε notebook περιέχει επίσης περίπου 10 γραμμάρια σπάνιων γαιών. Ο μαγνήτης NdFeB ενός κινητού τηλεφώνου (ο οποίος κάνει το κινητό να δονείται) περιέχει 0.1 γραμμάριο νεοδύμιου.

Εκτιμήσεις αναφέρουν πως το 2014 ο αριθμός συσκευών των κινητών τηλεφώνων ξεπέρασε τον παγκόσμιο πληθυσμό και έφτασε περίπου στις 7.3 δισ. συσκευές. Αυτό αντιστοιχεί σε μία ποσότητα 730 τόνων νεοδύμιου/έτος (κάθε κινητό περιέχει και άλλες σπάνιες γαίες). Αλλά και στα γυαλιά ηλίου περιέχονται σπάνιες γαίες καθώς αυτές συμβάλλουν στην απορρόφηση της UV ακτινοβολίας ενώ ταυτόχρονα τους προσδίδουν όμορφα χρώματα πχ. τα ροζ γυαλιά περιέχουν έρβιο ενώ τα κίτρινα γυαλιά περιέχουν δημήτριο κλπ.

Ας κατανοήσουν λοιπόν οι αναγνώστες πως οποιοδήποτε αντικείμενο χρησιμοποιούν στην καθημερινότητά τους, σε κάποιο στάδιο του κύκλου ζωής/παραγωγής τους έμμεσα ή άμεσα απαιτούν τη χρήση ορυκτών πόρων οι οποίοι έχουν εξορυχθεί από κάπου. Μέχρι και πριν από 100 χρόνια, λιγότερα από μια ντουζίνα υλικά ήταν σε ευρεία χρήση για την κάλυψη των τότε βασικών ανθρώπινων αναγκών: ξύλο, τούβλο, ασήμι, χρυσός, χαλκός, σίδηρος και ορισμένα πλαστικά. Σήμερα, το μικροτσίπ ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή περιέχει 60 περίπου διαφορετικά ορυκτά. Αυτά τα ορυκτά δεν προέρχονται με ένα μαγικό ραβδάκι από κάποια μαύρη τρύπα. Δεν θα πρέπει λοιπόν να επικρατεί η αντίληψη πως ο,τιδήποτε «πράσινο» είναι και ασφαλές. Ας σημειωθεί πως στην Ελλάδα ίσως υπάρχουν τόσο αξιοποιήσιμα αποθέματα σπάνιων γαιών όσο και υδρογονανθράκων. Στο χέρι μας είναι ως κοινωνία να τα αξιοποιήσουμε με το βέλτιστο δυνατό τρόπο προς όφελος όλων αλλά με όρους βιώσιμης ανάπτυξης.

Εν κατακλείδι, αν προσπαθήσουμε να μεταλλάξουμε λίγο τους νόμους της Θερμοδυναμικής, χωρίς αυτό να αποτελέσει Ύβρι προς την επιστήμη τότε θα μπορούσαμε ίσως να ισχυριστούμε τα κάτωθι αξιώματα:

•  Όλες οι ενέργειες σε κάποιο στάδιο του κύκλου ζωής/παραγωγής τους είναι «βρώμικες».
• Δεν υπάρχει 100% «πράσινη» ενέργεια.
• Η «πράσινη» ενέργεια δεν μπορεί να δημιουργηθεί από το μηδέν.
• Οι κίνδυνοι από την παραγωγή της «πράσινης» ενέργειας δεν μηδενίζονται, δεν χάνονται. Απλώς αλλάζουν μορφή και τόπο.

Οι σοφοί μας πρόγονοι ωστόσο όλα τα παραπάνω τα περιέγραψαν μόνο με δύο φράσεις: «ουδέν κακόν αμιγές καλού» και «παν μέτρον άριστον».

Γράφει ο Σωτήρης Καμενόπουλος – Διδάκτωρ Πολυτεχνείου Κρήτης, Σχολή Μηχανικών Ορυκτών Πόρων